«Αγία Τηλλυρία πώς να ιχνογραφήσω τη μορφή σου πώς να ιστορήσω εικόνισμα πώς να σε ζωγραφίσω που δεν έχεις καημένη παρά μαυρίλα και θάνατο Αύγουστος μήνας και φωτιά, φωτιά και θάνατος…»
Από τον Επιμνημόσυνο λόγο του Προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων κ. Γιαννάκη Λ. Ομήρου στο εθνικό μνημόσυνο των πεσόντων στις μάχες της Τυλληρίας στον Ιερό Ναό Αγίου Ραφαήλ, στον Παχύαμμο, 12/08/2012
«Δεν υπήρξε λιποψυχία από ουδένα. Οι άνδρες μιας μονάδας είχαν να πιουν ύδωρ από 24 ωρών και όμως επροχώρουν ακάθεκτοι», από την ανακοίνωση του τότε Υπουργού Εσωτερικών και Αμύνης κ. Πολύκαρπου Γεωρκάτζιη στη Βουλή, στις 18 Αυγούστου 1964.
Πιο κάτω παραθέτονται συνοπτικά τα κυριότερα γεγονότα που απασχόλησαν την περιοχή κατά τις μάχες της Τηλλυρίας.
1959: μετά τις συμφωνίες Ζυρίχης, οι τούρκοι εργάζονται για να δημιουργήσουν της προϋποθέσεις για διχοτόμηση της Κύπρου.
1964, 18 Απριλίου: ο Τούρκος Πρωθυπουργός Ινονού εξεδίδει έγγραφο στο οποίο αναπτύσσει λεπτομερώς το διχοτομικό σχέδιο. Το σχέδιο αυτό είχε τίτλο «Σχέδιον Αττίλας». Το όνομα αυτό απέδειξε ότι τα πάντα στην Τουρκία έρχονται και παρέρχονται , αφού δέκα χρόνια μετά το όνομα δόθηκε στην αιμοσταγή επιχείρηση των τούρκων κατά της Κύπρου.
1964, Άνοιξη: Οι τούρκοι μυστικά αρχίζουν να ενισχύουν την περιοχή Κοκκίνων-Μανσούρας, στην Τηλλυρία, περιοχή η οποία προσφερόταν γα την εξυπηρέτηση του σκοπού τους.
1964, 9 Ιουλίου: Γίνονται αντιληπτές ενέργειες των Τούρκων για ενίσχυση του προγεφυρώματος της Τηλλυρίας. Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το απότομο και στρατηγικής σημασίας ύψωμα Λωρόβουνος. Η Κυπριακή Δημοκρατία κάλεσε την Ειρηνευτική Δύναμη του Ο.Η.Ε να επέμβει αλλά αυτή αρνήθηκε και έτσι κατέστη αναγκαία η δυναμική αντιμετώπιση της απειλής.
1964, 1η Αυγούστου: Η Εθνική Φρουρά στέλνει τάγμα στην περιοχή για να περιορίσει την περαιτέρω προώθηση των Τούρκων.
1964, 7 Αυγούστου: Ισχυρά πυρά των Τούρκων επικρατούν στην περιοχή της Τηλλυρίας (Μανσούρα και Μοσφίλι). Η Εθνική Φρυρά επιχειρεί την κατάληψη του «Λωρόβουνου».
1964, 8 Αυγούστου: Αιματηρή μέρα. Η Εθνική Φρυρά πετυχαίνει τα σχέδια της και η τοποθεσία «Λωρόβουνος» καταλήπτεται ενώ ο τουρκικός στρατός τράπηκε σε φυγή. Δημοσιογραφικές στήλες έκαναν λόγο για εικοσιτέσσερις νεκρούς και πέραν των διακοσίων τραυματιών. Οι Τούρκοι είχαν δεκάδες νεκρούς και τραυματίες χωρίς να είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός. Επίσης, οι δημοσιογραφικές στήλες ανέφεραν ότι στις 11.30π.μ δόθηκε διαταγή για έφοδο προς Αλέβγαν, Σελάϊν τ’ Άππι, Άγιο Θεόδωρο και Μανσούρα. Οι λοφοσειρές κάηκαν στην κυριολεξία από τα σφοδρά πυρά από τις αλλεπάλληλες εκρήξεις βλημάτων των βαρεών τηλεβόλων. Το μεσημέρι η περιοχή Παχυάμμου-Κοκκίνων δέχθηκε πυρά. Ο Παχύαμμος δέχθηκε πυρά από όλμους των Τούρκων. Από τις εκρήξεις το χωριό εκκενώθηκε και τα γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν για να είναι ασφαλή.
1964, 9 Αυγούστου: Στις 10.40π.μ. τουρκικά πυρά στρέφονται ρος τον άμαχο πληθυσμό. Σε αυτή την τουρκική βαρβαρότητα χρησιμοποιήθηκαν ροκέττες, πολυβόλα και εμπρηστικές αμερικάνικες βόμβες ναπάλμ. Η τουρκιή αεροπορία κτύπησε την Πόλη Χρυσοχούς, τα χωριά Γιαλιά, Λίμνη, και Πωμό. Στην 1.00μ.μ η τουρκική αεροπορία επιτήθεται εναντίον των χωριών Πύργου και Γουδίου. Το αποκορύφωμα της βαρβαρότητας σημειώθηκε με βομβαρδισμούς στο κινητό νοσοκομείο κοντά στον Παχύαμμο, το οποίο έφερε τα διακριτικά σημεία του Ερυθρού Σταυρού. Σε αυτή την επίθεση σκοτώθηκε ο γιατρός την μονάδας, πέντε νοσοκόμοι και έξι τραυματίες. Η τουρκική βαρβαρότητα δεν σταμάτησε εδώ αφού συνέχισαν με την καταστροφή σχολείων και εκκλησιών.
Όσα αναφέρθηκαν για τις μάχες στην Τηλλυρία είναι σε συντομία. Περισσότερες πληροφορίες για τις μεγάλες θυσίες, την βαρβαρότητα που δέχθηκε η περιοχή και ο κόσμος της, μπορείτε να βρείτε στο βιβλίο:
Οικονόμος Θεόδωρος Παπαμιχαήλ (1997), «Θαύματα Πίστεως», Έκδοση Ιερού Ναού Αγίου Ραφαήλ Παχυάμμου.
ΤΙΜΗΣ ΕΝΕΚΕΝ ΣΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΠΕΣΟΝΤΕΣ, ΤΡΑΥΜΑΤΙΕΣ, ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΟΠΛΙΤΕΣ ΠΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥΣ ΕΦΡΑΞΑΝ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΤΤΙΛΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΑΦΟ.
Το εθνικό μνημόσυνο εις μνήμη των πεσόντων τελείται κάθε δεύτερη Κυριακή του Αυγούστου, στον Ιερό Ναό Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης, στον Παχύαμμο.